A Guerra da Independencia en Taboadela (I)

O 21 de febrero de 1809 poducíanse, no marco da Guerra de Independencia, enfrentamientos en Taboadela entre os soldados do exército de Napoleón, comandadas polo Mariscal Soult, e o Rexemento de Voluntarios Cataláns. Estas loitas son un dos episodios de Batalla de Xinzo de Limia.

O relato desta batalla documenta dunha maneira extraordinaria Carlos Gómez nesta web

A BATALLA DE XINZO DE LIMIA (Carlos Gómez)

En Ourense entraron os franceses a principios de xaneiro de 1809 con 7.000 homes comandados polo xeneral Marchand, á fronte dunha división do Mariscal Ney.

Esta división perseguía ao ingles Crawford aliado dos españois, e tamén aos desbaratados restos do exército do Marqués da Romana (uns 10.000 homes na súa maioría Galegos dos que finalmente tan só quedaron 3.000), que se foron a refuxiar ao Val de Monterrey, concretamente a Oimbra establecendo alí, e no mesmo Castelo de Monterrey, o seu cuartel xeral e centro de operacións, sendo como era nesta época o Marques da Romana, a máxima autoridade militar en Galicia.

A partir de febreiro de 1809, desde Tuy, pasan por Allariz (onde tiveron un campamento provisional no mosteiro das clarisas e inmediacións) por Xinzo de limia e por Monterrey, 23.000 homes do exercito do Mariscal Francés Soult, con dirección á poboación de Chaves, e coa firme intención de invadir Portugal.

Leste exercito estaba composto por 17 rexementos de Infantaría, 10 de Cabalaría e un apoio de artillaría lixeira. Dispostos en tres columnas comandadas por Franceschi e Mermet na primeira, a segunda comandada polo propio Soult e a terceira, dirixida por Lorge. Con eles desprazábanse 4.700 xinetes a cabalo, os temidos Dragones, Húsares, Cazadores e Coraceros.

Como consecuencia do paso deste exército, tanto durante a etapa previa de “limpeza da ruta” canto a propia expedición, é cando se producen os maiores combates e atrocidades nesta zona, por parte dos invasores franceses.

En canto a Xinzo, un documento manuscrito atopado no arquivo histórico diocesano datado en Xinzo de Limia o 4 de abril de 1811 narra algúns detalles do que sucedeu aquel 23 de abril do 1809

Di textualmente: “(...) Entrando os franceses nesta vila no mes de Febreiro do ano de mil oitocentos e nove, despois de sufrir un ataque de parte dos paisanos desta vila en inmediacións, e no que foron sacrificados mais de 400 deles, resentidos de que uns homes indefensos atrevéronse a medir as súas forzas coas súas, mataron o capelán que estaba na vacante chamado D. Martín Branco, roubaron todas as alfaias de prata desta Igrexa Matriz ornados e todo o servizo, sen perdoar os altares, confesionarios, caixóns, arcas bancos escano e as portas da sancristía e trasversal da igrexa, (...) por reducilo todo a cinzas como igualmente os libros correntes de bautizados, casados e defuntos, e algúns outros papeis interesantes que obraban en poder do capelán. De modo que despois da súa saída, non quedaron outros libros que o non correntes, que recollera o Abad de Parada de Rivera despois da morte do meu antecesor Don. Francisco de Castro (...)”

A BATALLA

Tras as investigacións realizadas podemos concluír que na mañá do día 23, as forzas acantonadas en Xinzo, organizadas en dúas columnas, deciden plantar cara á división de franceses que a viña perseguindo desde o día 19, -despois do choque dos soldados do Rexemento de Voluntarios Cataláns en TABOADELA tras o que se replegaron até Xinzo-. A primeiras horas da mañá, á saída de Coalloso, prodúcense os primeiros enfrontamentos que se centran en cortarlle o paso a unha avanzada de franceses na ponte da Lagoa de Antela. Segundo narración de Pardo de Andrade, (...) este paso estaba, literalmente ocupado por multitude de paisanos e tropa, que pelexaban duramente. Os franceses que alí se atopaban, inmediatamente pediron reforzos, cun dragón, ao Xeneral que estaba en Allariz, que os enviou inmediatamente en numero de 1500 e con orde de ataque. O xeneral de vangarda fixo marchar ao instante a tropa que estaba en Piñeira, cara a Xinzo, á reforzar as avanzadas francesas, mandando á as súas edecanes con tropa lixeira de cabalaría e algunha infantaría á recoñecer as alturas dominantes do camiño real. As avanzadas tentaron forzar a ponte con todo espírito, por tres veces, e por tantas outras foron rexeitadas con perdida considerable, tanto dos que o gardaban, como dos paisanos e algúns voluntarios que estaban parapetándose nos valados e tapias das dehesas da lagoa, tomando posición nunha altura que dominaba as avenidas da ponte (monte de Coalloso)

Algúns soldados de cabalaría tentaron vadear o río (da lagoa), pero como as augas ían crecidas e non sabían onde estabo porto, pereceron bastantes na acción, mortos a balazos.

Os franceses, chegados a este punto desde Allariz onde se atopaban uns 6.000 homes en Piñeira de Arcos. Eran as brigadas de infantaría mandada por Graindorges e as de caballeria de Franceschi e de Heudelet, e que sumaban preto de 5000 homes, cos que superaban en moito o numero dos paisanos. Estes atacan en emboscada, indo por diante os soldados do Rexemento de Voluntarios Cataláns, que se atopaban nesta praza, tras replegarse de TABOADELA, acompañando a Cachamuiña e Munín (quen tamén participaron na batalla de Xinzo) en transito de Oímbra para Orcellón (Ou Arenteiro).

Nunha segunda liña permanecían as forzas baixo ordénes do Coronel D. Martín Henríquez Sarmiento, Marques de Valladares, mandadas polo Capitán Domínguez, e onde a maioría eran civís e paisanos, entre os que se atopaba algún fidalgo como D. Ramón Cadorniga, - esposo de Dna. Ventura de Polo-, D. José Gómez Prol e tamén algúns sacerdotes tanto das parroquias como do mosteiro do Bon Xesus. Entre estes, o abade Seguin, natural de Xinzo de Limia, o relixioso, Fr. Jacinto Saa, natural desta vila, que morreu no 1831, e que lle cortáron unha orella, e que era fillo de D. Pascual de Saa Romeu e de Doa Maria Pérez Vázquez.

Tras varias escaramuzas de distracción, o xeneral francés, mando atacar coa cabalaría por diferentes puntos. Créndose superados os paisanos abandonaron as súas posicións, mentras a infantaría gala atacaba a ponte, que gañou con bastantes perdidas. Os franceses perseguiron á os paisanos que fuxían, degolaron a moitos. Os que foron máis atrevidos, parapetados nas tapias, loitaron contra os galos de maneira agerrida o logrando un certo dano nas suas filas 

Pasado a ponte, os de Napoleón formados en columna esperaron pola cabalaría. Resistiron o lume dos parapetos que prepararan os galegos no traxecto de Xinzo, cara a onde seguiron a súa marcha, mentraas ían atacando polos costados os paisanos. 

Neste avance as baixas foron moi numerosas en ambos os bandos. 

Cara a medio día, segundo o relato do Tte. Luís López, replegaronse os galegos, pola Lagoa, chegando até o Monte de Baronzas onde, na ladeira chamada Carballas, no Cerdeiro, a primeiras horas da tarde, prodúcese un novo e encarnizado enfrontamento, tan próxima ao pobo que desde aquí se escoitaban os berros dos combatentes. Foi unha loita corpo a corpo, unha loita desigual entre franceses e españois. Os nosos, mal armados, moitos sen tan sequera bayoneta, que suplían con “fouciños”, paus e machados. As operacións fóronse desprazando, converténdose nunha persecución sanguenta pola zona que hoxe ocupa a rúa San Sebastián, cara a Villasana. Outros tiveron que ceder e escapar vista a superioridade de forzas do inimigo. Toda a cabalaría e guerrillas de infantaría espallouse polos arredores de Xinzo, até máis de 6 quilómetros á redonda, contra os paisanos que escapaban. Durante esta persecución morreron a maioría deles por ser terra chaira e por non haber paraxes seguros para ocultarse. 

Entre tantos paisanos é digno de encomio un deles, veciño do lugar de Pena, gran cazador de perdices, que collendo 40 cartuchos dos que repartiron, empregou os 39 con tal acerto, que matou igual número de franceses. Pediu máis e non llos deron. Cargando o último, dixo: “este o necesito para escapar”. Así o fixo, saltando valados e matogueiras cara ao seu lugar. Por desgraza, avistouno un dragón, que o perseguiu co sabre na man. Nun momento dado meteusa na lagoa para librarse escapando á nado. O dragón perseguiuno sen tregua , e véndose xa acosado o paisano, botou á a cara a escopeta e de certeiro disparo mátouno, librándose deste xeito da morte. 

O SAQUEO 

Dispersos e fuxidos os limiaos, os Franceses entran na vila de Xinzo, arrasando con todo o que atopan ao seu paso. Unha vez que están no pobo, vencen a resistencia que os poucos veciños e veciñas que quedan opoñen heroicamente ao rededor da Igrexa Vella, onde se produce unha nova masacre, pasando a coitelo e fusilando a homes e mulleres e asasinando ao Abad Capelán, D. Martín Branco e a outros xefes.

Acabada a xornada, déronse ao saqueo das casas de Xinzo, onde xa non había veciño algún. Enseguida seguiron a orde de recoller aos seus mortos e feridos. Os que estaban lonxe no campo, alí enterráronos. Os que estaban preto e os que traían consigo, depositáronos na casa nova dos herdeiros do Abad de Xinzo, na que tamén meteron aos feridos limiaos que non podían curarse. Todos eles (mortos e feridos) en número de 354, que contou un bagajero fidedigno que levaron desde Sandias, o cal estivo presente, aínda que escoltado por franceses, para que non escapase. Este home tamén viu como metían na devandita casa mais de 30 cabalos feridos. Pechadas as portas, despois de meter cantidade de leña seca, pegáronlle lume, queimando estas vítimas con máis de 900 fanegas de centeo, que había na tulla, e moitos trastes de valor. 

Asegura o bagajero de Sandias que estivo presente en tales circunstancias, que na súa vida chorou nin tivo maior sentimento que naquel entón, ao ouvir as voces dos feridos, véndose naquel horroroso cadalso, sen auxilio algún mais que morrer queimados, e que os franceses, lonxe de compadecerse, cantaban e facían gran festa e risa. 

Entre os que ardían, e enterraron no campo, contáronse de 500 a 600 homes que perderon as tropas francesas, e mais de 300 paisanos; pois aínda que pola súa falta nos lugares contábanse até 400, volveron despois de moitos días algúns á os seus fogares. 

Os seguintes días, e durante varias semanas, foron os galegos recollendo e enterrando aos seus mortos. Moitos deles quedaron nos propios campos de batalla esparexidos pola chaira, ou no campo de Carballas no Cerdeiro. Outros foron enterrados nun camposanto improvisado na entrada de Xinzo, en Villasana, fronte á actual parada de autobuses. E outros, os menos, foron enterrados nos cemiterios ou nas igrexas das súas respectivas poboacións. 

Nos libros de defuntos de Xinzo de Limia e de moitos pobos da Limia daquel ano 1809, podemos ler nomes de homes e mulleres, con apostílaa de “Morto o 23 de febreiro polos franceses” . En Xinzo atopamos apelidos que aínda hoxe existen -a maioría- como: Santana, Rivero, Gómez, Barreal, Prol, Salgado, Cadorniga, Camiño, Barge, Igrexas, Villarino, Oliva. Eles son, os heroes antepasados dos limiaos, protectores por dereito propio desta terra. 

Apenas dous meses mais tarde, o 18 de maio dese mesmo ano, as tropas Francesas regresan a Galicia polo Couto Mixto, Calvos de Randin e Porqueira, con dirección a Allariz onde pasan a noite de paso para Ourense. Derrotadas e harapientas, moito menos feroces e famentas, até tal punto que estaban dispostos a pagar o que fose por algo de comida - de Portugal, onde recibiron un severo castigo que lles causo mais de 8.000 baixas. Leste exercito en retirada era perseguido por Beresford, que entrara en Chaves a madrugada do 17. Durante a mañá do 18, lanza as brigadas Tilson e Bacelar pola estrada de Chaves a Monterrey para dar caza ao exercito Frances. «Coa esperanza de que Soult despois de pasar a “Serra do Xeres”, puidese tomar a estrada Monterrey - Xinzo -Allariz- Ourense. Pero o Mariscal non tomou este camiño. Mantívose, na ruta, á esquerda da liña na que Beresford oriento a súa persecución». 

Estas forzas Inglesas, chegan a Xinzo de Limia o 19 de febreiro, cando Soult estaba xa en Ourense. Pola súa banda, o xeneral portugués Silveira, na persecución do II Corpo cara ao norte, seguiuno polo camiño, que de Montalegre vai á poboación de Padroso, pasando xunto a Cabeço de Lamas a mais de 1200 metros de altitude. Atravesa a fronteira avanzando até Santiago dos Míxtos, no Couto Mixto, onde recibiu orde de Wellesley para regresar a Montalegre á que chegou o día 19 para seguir de alí para Chaves i entrando nesta cidade portuguesa o 20 de Maio de 1809. 

Fonte bibliográfica