SAN XURXO DA TOUZA

San Xurxo da Touza es uno de los cinco lugares que integran la parroquia de A Touza, siendo esta una de las seis en que se divide el municipio de Taboadela. A poco más de 12 km desde la capital provincial, para llegar a San Xurxo da Touza hay que tomar la N-525 en dirección sur hasta el desvío con la indicación San Xurxo. Tras recorrer poco más de un kilómetro se llega al lugar.

Iglesia de San Xurxo

A igrexa mantén practicamente íntegro o seu aspecto orixinal, coa excepción da sancristía moderna encostada á fachada setentrional da súa ábsida. Do tipo de nave única e ábsida rectangular, a cornixa deste áchase sustentada, precisamente, sobre unha serie de arquitos cegos, solución abundante no interior da provincia de Ourense, aínda que sen resultar exclusiva desta zona. A fachada occidental presenta unha portada formada por unha soa arquivolta, levemente apuntada, formada por un bocel entre medias canas e protexida por unha chambrana decorada con piñas e tres hexapétalas. Chambrana e arco apean sobre un cimacio impostado moldurado en listel hendido por unha liña incisa, e nacela, adornada está no lado setentrional por unhas follas de nervio escavado, e no meridional por talos ondulantes con froitos nos seus seos. Baixo a imposta e un ancho ábaco, dous capiteis culminan as columnas acobadadas que sustentan o arco. O capitel da dereita decórase con follas planas e bólas, mentres que o da esquerda presenta unha escena na que se enfrontan un león e unha arpía de basta execución.

Baixo chambrana e arco disponse un tímpano, tamén levemente apuntado, no que se gravou a lenda "esta é igrexa de refuxio e sagrado, e tres cruces, netamente posteriores. No seu parte inferior, no entanto, presenta dous arcos realizados mediante liñas incisas a bisel, baixo os cales parece que se abrirían os seus respectivos vans, co que o dintel seguiría o trazado destas dúas arcaturas, tal como sucede nas igrexas ourensás de Astureses (Boborás) e A Mezquita (A Merca). Desde o Sur resulta visible o contrafuerte prismático, de sección rectangular e escaso saínte, en que se prolonga o paramento da fachada occidental, como reforzo da intersección desta cos muros da nave, polo que tamén achamos outro igual no lado norte.

O testero oriental da nave prolóngase igualmente en dúas contrafuertes, mentres outros dous reforzan o paramento, dividíndoo en tres panos. Só o pano central, determinado polos contrafuertes que se elevan, desde un robusto pedestal graduado de arestas biseladas, até a cornixa, presenta vans. A portada, estreita e esvelta, cun arco apuntado formado por cinco dovelas da raia e intradós lisos, e aresta viva, que apea directamente sobre as jambas, presenta un tímpano de idéntica directriz, monolítico e adintelado, no que se escavou unha cruz patada inscrita nun círculo, na que o espazo entre os brazos se ha baleirado, compondo estes ocos, á súa vez, unha sorte de celosía en forma de tetrapétala de follas lanceoladas. Como apunta Yzquierdo Perrín, este tímpano escavado resulta moi similar ao que na portada occidental presenta a igrexa de San Pedro de Boado (Xinzo de Limia), e que parece seguir o modelo repetido nas portuguesas igrexas de San Salvador de Ansiães (Linhares), San Clodio de Nogueira (Viana do Castelo), San Abdão de Correlhã (Viana do Castelo) ou Santa María dás Júnias (Montalegre), entre outras. 

Dous mochetas susténtano, a esquerda cunha cartela que enrola o seu parte superior, e a dereita cunha dobre nacela unida en aresta. Ambas se apoian, á súa vez, sobre as jambas en aresta viva. 

A nave perdeu tanto a súa cornixa orixinal como a colección de canecillos que a sustentaría, sendo a súa cuberta de madeira a dúas augas. No seu muro de peche oriental, apiñonado, ábrese unha saetera que soluciona a iluminación longitudinal do interior da mesma. 

En canto á ábsida, máis estreito e baixo que a nave, un contrafuerte de escaso saínte e sección rectangular determina, xunto ao estribo en que se prolonga o seu testero, dous panos de idénticas dimensións. No máis occidental, ábrese unha saetera cuxos lados foron ensanchados, e unha serie de tres arquitos cegos sobre outros tantos canecillos sustentan a cornixa corrida. Os arquitos, de medio punto e horadados nun só sillar, responden a un tipo de cornisamento estendido na provincia ourensá, tamén empregado no cruceiro da catedral auriense, e que, como sinala Val Pérez, se reintro duce en Galicia a través de San Vicente de Ávila, que recolle, á súa vez, influencias borgoñonas e poitevinas de forma sintética. 

Cada un do tres canecillos presenta, respectivamente, un tema de carácter figurado, xeométrico e vexetal. O primeiro deles mostra unha monstruosa cabeza de animal, similar a un batracio; o segundo, unha cartela cuxos extremos superior e inferior se pliegan; o terceiro, unha grosa folla que volve o seu ápice cara a si. Os sillares dispostos entre os canecillos forman metopas decoradas, con motivos vexetais e figurados: tres flores adornan a primeira polo Oeste, sendo unha octopétala, outra tetrapétala e a terceira hexapétala, todas elas con nervios escavados; na segunda atópase unha serpe sinuosa que vira a súa cola sobre si formando un lazo; na terceira, represéntase un lobo en actitude de marcha. Baixo o segundo e terceiro arco acubíllanse, respectivamente, unha cabeza de home, de grandes ollos e prominentes nariz e beizos, e unha bóla co seu parte central escavada en forma de estrela. 

O tres arquitos do pano máis oriental susténtanse en só dous canecillos, posto que tamén apean sobre o contrafuerte central por unha banda e sobre o oriental por outro. O primeiro dos canecillos presenta unha serie de follas que ocupan o seu corpo coma se dun capitel tratásese, proxectando cara abaixo unha flor tetrapétala de centro horadado e nervios incisos; o segundo, xeométrico, organízase nunha aresta central sobre a que se van superponiendo os triángulos en que se configuran os bordos interiores da dobre nacela, conformando un interesante xogo de luces e sombras. Baixo o primeiro arquito, unha bóla rompe a súa superficie central ao formar un bordo aserrado, conformando oito rombos dispostos radialmente, como as follas dunha flor, ao redor dunha corola circular. Baixo o segundo, outra bóla adopta a forma dun capullo de flor, de catro pétaos, a piques de abrirse. Neste paramento só a central das metopas está ornamentada cunha estrela pentagonal en relevo. 

A cornixa que apea nos arquitos cegos se moldura nun listel flanqueado por dous baquetillas separadas por unha liña incisa, no seu parte superior, e por un bocel na inferior. No listel disponse unha serie de grosas bólas. 

Pola súa banda, no estribo en que se prolonga o testero da ábsida labrouse, sobre un esquinal, a figura dun home espido que porta, collida con ambas as mans, o que parece un facho. A cabeza e o peito se han representa do frontalmente, mentres que as pernas fano de perfil. 

No muro de peche da ábsida ábrese unha xanela completa, na que unha chambrana semicircular adornada cunha serie de cabezas de cravo acubilla un arco moldurado en dúas curtas nacelas e un groso bocel. Chambrana e arco apean sobre un cimacio impostado moldurado en listel e unha suave nacela. No lado esquerdo o listel adórnase cuns dentes de serra dispostos en relevo na parte superior, e que apuntan o seu ápice cara abaixo. A nacela está decorada por dúas funículos sinuosos que forman un sinxelo entrelazo. O cimacio dereito presenta o listel hendido por unha liña incisa, e a nacela adórnase cun talo que vira sobre si formando círculos nos que se acubillan unhas tetrapétalas de follas dispostas en aspa. 

Baixo o cimacio, sustentándoo, disponse columnas acobadadas, cuxos capiteis, de groso astrágalo, presentan temas vexetais: o esquerdo con tres follas planas rematadas en bólas, e o dereito con talos entrelazados dos que pen dean piñas. Ambas as columnas descansan en baseas dispostas sobre plintos decorados con círculos secantes e un sinxelo entrelazo. 

O testero oriental da ábsida excede a altura do tellado a dúas augas que o cobre, e coroa o seu piñón cun moi desgastado Agnus Dei que mantén sobre o seu lombo unha gran cruz patada. 

En canto á súa fachada setentrional, repítese a disposición da meridional. O tres arquitos do pano oriental apean sobre cans xeométricos, un cun cilindro no seu parte superior, e o outro cun complicado deseño que inclúe uns vástagos avolutados separados por un pedúnculo de sección rectangular, baixo o que pende unha bóla. 

Nesta zona da ábsida atópase, reaprovechado, un sillar que, como se comentou, presenta gravado un taboleiro do xogo de "alquerque de nove", cuxo cadrado externo mide uns 30 cm. Esta peza áchase moi erosionada e é dificilmente perceptible. 

Pola súa banda, a máis oriental das metopas presenta en relevo unha sirena-ave de longo pescozo e cola ensortijada; a segunda unha ave zancuda de longos pescozo e pico; a terceira, un talo sinuoso con palmetas nos seus seos. Baixo o segundo e terceiro arquitos acubíllanse unhas bólas iguais ás do flanco sur. 

O arquito situado sobre o contrafuerte está, nesta ocasión, desornamentado, dando paso ao tres arquitos do pano occidental da ábsida, sustentados sobre canecillos de temas vexetais, de follas picudas e nervadas que envolven cos seus ápices bólas. Tamén neste caso, o tres metopas atópanse ornamentadas, todas elas con motivos vegeta lles: unha roseta de corola perforada e nervios incisos; unha heptapétala acompañando a unha carnosa tetrapétala; un florón de avultada corola e follas con reborde e nervios incisos. Baixo os arquitos, tres grandes bólas emulan froitos. 

En canto á fachada norte da nave, áchase completamente desornamentada, delimitada unicamente polos contrafuertes en que se prolongan os testeros desta, e rematado por unha cornixa igual á do flanco sur. Quedan, no entanto, as pegadas dun van cegado, aínda que non é posible precisar se estas débense a unha perdida portada románica. 

No interior, o arco triunfal, levemente apuntado e dobrado, apea sobre un cimacio impostado que se estende polo testero, moldurándose leste nunha nacela flanqueada, pola parte superior, por dúas baquetillas, mentres que pola inferior por outra baquetilla seguida dun estreito bocel. Baixo o arco interior, sustentándoo, sitúanse dous robustas e curtas columnas entregas, formado o seu fuste por catro tambores. A do evanxeo presenta un capitel vexetal de dúas ordes de anchas follas pegadas á cesta, cuxa parte superior se pliega cara abaixo, e en cuxas interseccións asoman os ápices dunha terceira orde de follas intermedio. Desde os ángulos superiores da cara frontal, xorden dúas caulículos que se afrontan no centro, e, sobre eles, disponse unha serie de protuberancias cuadrangulares nos ábacos, froito da influencia proveniente das catedrais de Compostela e Lugo. O seu basea presenta un perfil ático de groso touro superior, e escocia e touro inferior pouco desenvolvidos sobre un estreito plinto. O capitel da epístola presenta no seu ángulo exterior unha escena na que un home, representado de medio corpo, suxeita as cabezas de dúas serpes que se lanzan, unha a cada lado, cara ao seu rostro. A cara interna do capitel ocúpao un lobo, que leva a súa pata dianteira dereita cara á cola dunha das serpes. Baséaa presenta un touro superior ao que se lle une, en lugar dunha escocia, unha banda troncocónica investida, e un touro inferior sobre plinto que se adorna cun funículo que se pliega formando catro lazos na fronte e tres nos laterais.

O presbiterio cóbrese con bóveda de canón apuntado e está presidido por un gran altar pétreo ornado con sete arcos apuntados que apean sobre as súas correspondentes columnas que, á súa vez, elévanse sobre un zócalo. Aínda que de menor tamaño, e cun traballo non tan fino, este altar garda moita similitude co que preside a allaricense igrexa de Santiago, ou co de Xunqueira de Espadañedo. Yzquierdo Perrín indica que a orixe do esquema destes frontais poida que atópese na parte inferior da fachada exterior do coro que para a catedral compostelá construíu o mestre Mateo e a súa escola. Pezas similares a estas, aínda que de diferentes proporcións, pódense ver nas igrexas de San Juan do Mercado e de Santa María do Azogue (Benavente, Zamora), ambas estreitamente relacionadas coa arte de Mateo. 

O lugar que ao exterior presenta os contrafuertes, correspóndese, ao interior do presbiterio, co que ocupan as pilastras que sustentan un arco toral de sección rectangular, en aresta viva. Leste apea sobre un cimacio impostado que re corre os muros laterais até o testero da ábsida, ornamentado cunha banda de dentes de serra escavados e afrontados. Sobre leste, e inmediatamente anteriores ás pilastras, ábrense as dúas xanelas laterais de ápice semicircular e con derrame (permanecendo a do norte oculta ao exterior pola moderna sancristía). Baixo o cimacio biselado que mantén o motivo dos dentes de serra afrontados disponse un capitel de temática vexetal no que un talo ondulante, do que á súa vez parten outras poliñas con palmetas, se ensortija acubillando tamén palmetas.

A pilastra, de centro escavado formando unha banda vertical lisa flanqueada por boceles que matan a aresta, acubilla no seu parte superior unha figura humana, con túnica tallar, que dobra os seus brazos para levar as mans sobre o peito, uníndoas formando un oco entre elas ao deixar os pulgares separados do resto dos dedos. 

A pilastra da epístola presenta, pola súa banda, un capitel vexetal no que se dispoñen tres ordes de hojitas de ápices redondeados. Baixo el disponse outra figura, neste caso sentada, que representa a un home tocando unha fídula. Sorprende descubrir a presenza dun músico na zona máis sacra da igrexa, posto que normalmente trátase de personaxes negativos vinculados ao pecado. No entanto, ao estar representada esta figura fronte a aquela outra en actitude piadosa, poden, xuntas, compor unha escena de celebración relixiosa, posto que, como asegura Menéndez Pidal, a música e os cánticos sacros corrían a cargo dos xograres. Unha escena similar, aínda que resolta no capitel esquerdo do arco triunfal, témola en San Esteban de Lousadela (Sarria, Lugo). 

Pola súa banda, a xanela da ábsida presenta chambrana e arco idénticos aos xa comentados para o exterior, variando a decoración de cimacios, capiteis e baseas. 

O cimacio esquerdo adórnase cun tema de apertado entrelazo formado por tres cintas, mentres que o dereito mantén o tema dos dentes de serra afrontados. Ambos os capiteis presentan decoración vexetal, resolta por dúas ordes de follas moi pegadas á cesta no da esquerda, presentando o da dereita longos vástagos que cruzan os seus talos e avolutan o seu ápice, ocupando unha palmeta o ángulo superior. 

Ambas baseas presentan un perfil ático e apóianse sobre plintos decorados, o da esquerda con dentes de serra afrontados e o da dereita con casetones rectangulares nos que as partes superior e inferior delimítanse mediante arcos. 

Esta igrexa sufriu varias reformas e algúns elementos parecen posteriores ao resto do conxunto, como os capiteis das pilastras da ábsida ou os da xanela interior do mesmo, que mesmo presentan un tipo de granito distinto, de cor máis clara, do que se utilizou no resto da fábrica. O elemento máis destacable é o dos arquitos cegos da ábsida, realizados nunha data posterior a 1188, momento en que se dataron os que aparecen na catedral ourensá, e que Vale Pérez fixa como modelo para as abundantes igrexas que no interior da provincia utilizan este recurso, aínda que habería que atrasar a construción de San Xurxo de Touza até o segundo cuarto do século XIII, en torno ao 1220 ou 1230.

Texto y fotos: MVT

Planos: MGL

Fonte. www.romanicodigial.com

 

Bibliografía 

Bango Torviso, I. G., 1979, pp. 22, 31, 34 y 38; Castillo López, Á. del, 1972 (1987), p. 607; Díaz Tíe, M., 1997, pp. 116-121; Fernández Otero, J. C., González García, M. Á. y González Paz, J., 1983, p. 240; Hidalgo Cuñarro, J. M., 2008, pp. 117 y 118; Laredo Verdejo, X. L., 1989, p. 107; López de Prado Arias, X. L., 1986, p. 134; Madoz, P., 1845-1850 (1986), VI, p. 1.272; Menéndez Pidal, R., 1956, p. 58; Pita Andrade, J. M., 1963, pp. 46-47; Pita Andrade, J. M., 1969a, pp. 65, 72 y 75; Real, M. L., 2006, I, pp. 137 y 142-143; Risco, V., s.a., p. 394; Sainz Saiz, J., 2008, p. 19; Valle Pérez, J. C., 1982, I, pp. 35, 43 y 74; Valle Pérez, J. C., 1984, pp. 297-298, 304, 313-315, 317-318, 320 y 325; Valle Pérez, J. C., 1997, pp. 73-74 y 90; Yzquierdo Perrín, R. 1983, pp. 224-234; Yzquierdo Perrín, R., 1990, p. 33; Yzquierdo Perrín, R., 1995, X, pp. 377, 393-397, 433 y 447; Yzquierdo Perrín, R., 1998, p. 137; Yzquierdo Perrín, R., 1999, pp. 66-68